Mìneachadh
Tha na faclan Gàidhlig airson rudan agus daoine (me, cat, fear) a’ leantainn pàtran àraidh a rèir co-dhiù a tha iad fireannta no boireannta, suidheachadh an fhacail san t-seantans agus na litrichean a tha aig toiseach, meadhan no deireadh an fhacail. Tha am mìneachadh seo a’ dèiligeadh ri faclan fireannta.
’S e na riochdan sìmplidh de fhaclan fireannta (càr, aran) leis an alt (an/am, a’, an t-):
- an càr, an doras, an loch, an nead, an rathad, an sruth, an sùgh, an taigh
- am bodach, am feur, am fraoch, am flùr, am mòd, am portan
- an t-aran, an t-eun, an t–isean, an t-òrd, an t-ugh.
Ma tha aig, air, anns, ris, don a’ tighinn romhpa, tha faclan fireannta a’ tòiseachadh le b, c, g, m, p ag atharrachadh aig an toiseach a-mhàin agus tha an t-alt a’ tionndadh gu a’:
- air a’ bhòrd
- anns a’ chàr
Ma tha am facal a’ tòiseachadh le s + a/e/i/o/u no le s + l/n/r, tha toiseach an fhacail agus an t-alt ag atharrachadh mar a leanas:
- an sèithear: air an t-sèithear
- an sruth: anns an t-sruth.
Tha faclan a’ tòiseachadh le a/à, e/è, i/ì, o/ò, u/ù agus le f + a/e/i/o/u a’ leantainn a’ phàtrain seo:
- an t-òrd: leis an òrd
- an t-ugh: leis an ugh
- am feadan: leis an fheadan
- am fraoch: anns an fhraoch.
Chan eil faclan fireannta a’ tòiseachadh le d, t, l, n, r, sg, sm, sp, st ag atharrachadh:
- aig an doras
- anns an sgioba
Ma tha facal eile no abairt leithid ri taobh no a’ leughadh a’ tighinn romhpa, tha faclan fireannta leis an alt (an/am, a’, an t-) ag atharrachadh mar a leanas – aig an toiseach agus aig an deireadh (ma tha sin comasach do na litrichean a tha ann).
- am bus: doras a’ bhus
- an càr: ri taobh a’ chàir
- an doras: iuchair an dorais
- an leabhar: leughadh an leabhair
- an sèithear: ri taobh an t-sèitheir
- an sligeanach: slige an t-sligeanaich
- an t-isean: ite an isein
- am feadan: a’ cluiche an fheadain
Ma tha dà fhacal ceangailte ri chèile (mullach + taigh), chan eil an t-alt (an/am, a’, an t-) a’ dol ach leis an dara fear. Ma tha barrachd air dà fhacal mar seo, chan eil ag atharrachadh ach am fear mu dheireadh:
- mullach an taighe
- mullach taigh a’ bhodaich.
Mura bheil an t-alt (an/am, a’, an t-) le facal, tha am facal mar as trice ag atharrachadh às dèidh facal eile: cas bùird, doras càir. Chan eil seo cho cumanta a-nise às dèidh faclan gnìomh, ge-tà: Tha mi a’ leughadh leabhar (math), a’ gluasad sèithear, a’ dràibheadh càr.
